Alem (Kingdom): Hayvanlar (Animalia)
Şube (Phylum): Arthropoda
Sınıf (Class): Chilopoda
Av: Böcekler, Örümcekler, Solucanlar
Yaşam Alanı: Orman zemininde
Beslenme Şekli: Etobur
Renk: Sarı, kırmızı, siyah, turuncu
Çıyanlar, yassı ve segmentli gövdelere sahip yırtıcı eklembacaklılardır.
Bu çok bacaklı canlılar, 4 cm den bir metreden fazlaya kadar değişen boyutlara sahip olabilir. Sert bir dış iskeletleri olmadığı için zamanlarının çoğunu suya yakın yerlerde geçirmek zorundadırlar.
Bu nedenle bu hayvanlar nemli yaşam alanlarını tercih eder. Onları malçların altında ya da banyo ve mutfak giderlerinde saklanırken bulabilirsiniz. Aynı zamanda geceleri daha aktif olmalarının sebebi de budur.
Bu hayvanlar, Arthropoda şubesine ve Chilopoda sınıfına aittir. Arthropoda şubesine ve Atelocerata alt şubesine dahildirler.
Bilimsel isimleri, Yunanca’da “dudak” anlamına gelen cheilos ve “ayak” anlamına gelen pod kelimelerinden türemiştir.
Kırkayaklar ve çıyanlar aynı takıma ait olsalar da, aynı sınıfta yer almazlar. Kırkayaklar Diplopoda sınıfına aittir.
Yaklaşık 3000 tür vardır. Boyutları ve renkleri, dev Scolopendra gigantea’dan çoğu evde bulunan bir inçlik ev çıyanına kadar değişiklik gösterir.
Tropikal türler parlak renklidir ve kırmızı, sarı, mavi ve yeşil gibi çok renkli segmentlere sahip olabilirler. Ilıman iklimlerde yaşayan daha küçük çıyanlar ise genellikle kahverengi ya da gri renktedir.
Hepsi segmentli vücutları ve çok sayıda bacak çiftleriyle kolayca ayırt edilebilir. Bacak sayısı 15 ila 170 çift arasında değişebilir.
Yavrular dört çift bacakla doğar. Olgunlaştıkça daha fazla bacağa sahip olurlar.
Bir dişi ömrü boyunca 150 yavru doğurabilir.
Dünyadaki en büyük çıyan türü, tropikal bir böcek olan Scolopendra gigantea’dır ve bir metreden uzun büyüyebilir!
Scolopendra galapagoensis, yani Darwin’in Golyat Çıyanı olarak da bilinen tür, sadece Galapagos Adası’nda yaşayan büyük ve zehirli bir türdür.
Çıyanlar, Chilopoda sınıfına aittir ve evrimsel geçmişleri Geç Silüriyen dönemine, yani 430 milyon yıl öncesine kadar uzanır. Fosil kanıtları, en eski çıyanların modern türlerle benzer boyut ve şekle sahip olduğunu; uzun, segmentli vücutlara ve çok sayıda bacağa sahip olduklarını göstermektedir.
Evrimleri boyunca çıyanlar, her biri belirli bir yaşam alanına ve yaşam tarzına uyum sağlamış çeşitli gruplara ayrılmıştır. Bazı türler ormanlık alanlarda yaşamaya uyum sağlarken, diğerleri mağaralarda, çöllerde veya çayırlarda yaşamaya evrimleşmiştir.
Uzun evrimsel geçmişlerine rağmen, çıyanlar zaman içinde nispeten az değişikliğe uğramıştır. Bunun nedeni, büyük ölçüde, çevrelerine iyi uyum sağlamış olmaları ve çeşitli yaşam alanlarını başarıyla kolonileştirebilmeleridir.
Ev çıyanları 2 – 20 cm arasında değişen boyutlara sahiptir. Uzun bacakları sayesinde son derece hızlı hareket ederler, ancak gördüğünüzde onları kolayca tanıyabilirsiniz.
Peki, çıyanlarla kırkayakları nasıl ayırt edersiniz? Kırkayakların bacakları fazladır, ancak kısa ve tıknazdır. Yavaş ve dikkatli hareket ederler. Çıyanların ise uzun bacakları vardır ve bu sayede hızlı hareket ederler.
Bir diğer fark da, kırkayaklar ısırmazken çıyanların ısırabilmesidir. Ancak ev çıyanları da dahil olmak üzere tüm çıyan türlerinin ısırıkları zehirli olsa da genellikle insanlar için zararsızdır.
Tropikal türler genellikle büyük ve renklidir. Bilinen en büyük tür, aynı zamanda Peru dev çıyanı olarak da bilinen Scolopendra gigantea’dır. Bu tropikal canlı parlak renklidir ve uzunluğu bir fiti (yaklaşık 30 cm) aşabilir. Tropikal çıyanları evlerin içinde görmeniz pek olası değildir.
Hem ılıman hem de tropikal bölgelerde yaşarlar; genellikle devrilmiş ağaç kütüklerinin, kabukların, malçların ve taşların altında bulunurlar.
Çoğu tür yerde aktiftir, ancak bazıları yumuşak toprağa gömülerek yaşar. Tropikal türler genellikle ağaçlarda ve mağaraların içinde bulunur.
Scutigera coleoptrata türü ise ev çıyanı olarak da bilinir. Ev çıyanlarına genellikle kapalı alanlarda rastlanır; nemli koşullar nedeniyle özellikle banyolarda yaşamayı severler.
Bu hayvanlar yırtıcı ve etçildir. En sevdikleri avlar arasında böcekler, termitler, böcek larvaları ve solucanlar bulunur.
Büyük tropikal çıyanlar ise kertenkele, kuş, yarasa, kurbağa, yılan ve fare gibi hayvanlarla beslenir.
Bu hayvanlar neredeyse kördür, hatta toprağa gömülerek yaşayan türlerin hiç gözü yoktur. Görme yetileri olmasa da mükemmel avcılardır.
Uzun antenleri sayesinde yiyeceğin yerini algılayabilirler. Avlarını bulduklarında, ön bacaklarını kullanarak onu yakalarlar. Ön bacaklarında zehir içeren keskin kıskaçlar bulunur. Bu zehir avı felç edebilir ya da anında öldürebilir.
Toprağa gömülerek yaşayan çıyanlar, bu kıskaçları toprağı kazmak için de kullanır. Toprak solucanı, salyangoz ve nematodlarla beslenirler.
